Linea Clementina

Linea clementina w rzymskim kościele Santa Maria degli Angeli e dei Martiri jest podziwu godnym przyrządem do precyzyjnego wyznaczania astronomicznych pór roku. Długi na około 45 metrów, wąski pas z brązu poprowadzony został idealnie w kierunku północ–południe (abstrahując tym samym od kierunków wyznaczanych przez plan budowli). Oś obramiona jasnym marmurem opatrzona została oznaczeniami liczbowymi i wyjaśnieniami oraz wizerunkami znaków zodiaku wykonanymi z antycznych spoliów kolorowego marmuru. Po prawej stronie linii przedstawione są konstelacje letnie i jesienne, po lewej – zimowe i wiosenne, na końcach zaś – Rak i Koziorożec.

W ścianie południowej budynku umieszczono niewielki otwór, przez który wpada światło słoneczne. W momencie astronomicznego południa, promień słońca przechodzący przez otwór krzyżuje się z linią, codziennie przesuwając się nieznacznie od Raka w najdłuższy dzień letni po Koziorożca w najkrótszy zimowy – i z powrotem. Dzięki temu dokładnie można zaobserwować „wędrówkę słońca” i wyliczyć, kiedy zaczynają się astronomiczne pory roku.

Wiedza ta miała dla twórców linii klementyńskiej znaczenie fundamentalne nie tylko ze względu na zwykłą naukową ciekawość, ale również z powodów liturgicznych. Otóż wyznaczenie terminu najważniejszego dla chrześcijan święta, Wielkanocy, a wraz z nim wszystkich świąt ruchomych, zależy właśnie od precyzyjnego określenie daty pierwszej wiosennej pełni księżyca i następującej po niej równonocy.

Papież Klemens XI z okazji jubileuszu roku 1700 postanowił zweryfikować funkcjonowanie kalendarza i poprawność wyznaczania daty Wielkanocy. Zlecił więc Francesco Bianchiniemu, erudycie wykształconemu zarówno w dziedzinie botaniki, matematyki, fizyki i astronomii, jak i teologii, archeologii i języków starożytnych, skonstruowanie nowego przyrządu do zbadania „wędrówki słonecznej”.

Zacienione wnętrze kościelne nadawało się do tego celu idealnie: w panującym tu półmroku plama rzucana przez promień słońca jest idealnie widoczna, duże wnętrze pozwala na dokładne rozrysowanie osi, a wysokie ściany – na umieszczenie otworu naświetlającego na odpowiednim poziomie. Rzymska linea clementina nie jest zresztą jedynym zachowanym przyrządem tego typu we wnętrzu kościelnym. Podobne meridiany, powstające między XV a XIX wiekiem, odnaleźć możemy dziś głównie w Italii: we Florencji, Bolonii, Palermo, Mediolanie, Pizie, Lukce czy Neapolu. Być może najbardziej znana i spektakularna (a na pewno – z najwyżej umieszczonym otworem naświetlającym) jest oś z 1475 roku w kościele Santa Maria del Fiore we Florencji.

Linea clementina otwarta została 6 października 1702 roku i zwyczajowo nosi imię po swoim fundatorze. Pamiątkę po fundacji papieskiej odnajdujemy zresztą nie tylko w nazwie – otwór, przez który wpada światło słoneczne do kościoła, umieszczony został w kamiennym herbie Klemensa XI, a przy samej linii znajdują się brązowe plakietki z jego imieniem. Co ciekawe, oprócz nich umieszczono dwie inne płyciny – wspominające polską parę królewską, Marię Kazimierę i Jana III.